İNAVASYON TEORİLERİ – 2

 

Sürücü Teorisi :

Bu teoriye göre insanların motivasyonlarını açıklayan birer sürücü bulunmaktadır.

 Örneğin bir kişinin sürücü özelliği toplum tarafından kabul görmek ise, buna bağlı olarak toplumda saygın bir konuma yükselmek istemesi, bunun için daha çok çalışması veya insanlara yardım etmesi, buna bağlı olarak örneğin haftaya yetiştireceği projeyi daha hızlı yapmaya çalışması açıklanabilir.

Buradaki motivasyon faktörü belirli bir yönde hareket gerektiren bu yoldaki hareketi sürdüren sürücü özelliğidir.

Herkes için farklı sürücü özellikleri bulunabilir.

Herkes üzerindeki sürücü etkisi de farklı oranlarda olabilir.

Ancak çok sayıdaki alt güdünün ana bir sebebi olması ve bu ana sebebe doğru giden yoldaki hareketi açıklamak açısından sürücü teorisi önemli bir yere sahiptir.

Sürücü Azalma Teorisi:

Freud’un geri besleme fikrinin üzerinde dayandırılan bu teoriye göre, herhangi bir sürücü unsur, tatmin edilmediği sürece etkisini arttırmakta iken sürücü unsurun sürekli tatmini ise sürücü unsurum motivasyon etkisini azaltmaktadır.

Örneğin bir kişinin açlıktan duyduğu sürücü unsur, zaman içerisinde açlığın doyurulmaması ile artmakta iken, kişinin açlığının doyurulması ile etkisini yitirmektedir.

Sürücü teorisinde açıklanmayan bazı noktalardan da bahsetmekte yarar vardır.

Örneğin sürücü teorisi ikinci derece koşullandırmaları açıklayamamaktadır.

İkinci derece koşullandırmalar, herhangi bir güdünün tatmininden sonra kişinin farklı tatminlere yönelmesidir.

Örneğin Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarşisinde alt seviyeler tatmin edildikçe kişi yeni arayışlara girmekte ve yeni motivasyon faktörleri ortaya çıkmaktadır.

Daha basit anlamda ikinci derece koşullandırmalar (veya bazı kaynaklarda yüksek derece koşullandırma, bir koşullandırmanın başka bir koşullandırmaya temel teşkil ettiği durumlardır.

Örneğin köpeklere et verilmeden önce zil çalınması ile köpeklerin zile koşullandırılması sayesinde köpeklerin et verilmese bile zil çalınınca ağızları sulanmaktadır.

Ardından hiç et kullanılmadan, zil çalınmadan önce ışık yakılarak bu defa zil-ışık koşullandırması ile köpeklerin bir süre sonra ortada hiç et yokken, ışık yakılınca da ağzının sulandığı görülmüştür.

Buradaki ikinci koşullandırma olan ışık koşullandırması sürücü teorisi tarafından açıklanamamaktadır çünkü ilk koşullandırma bir amaca yönelik olarak birey tarafından aranmakta iken bu güdünün tatmininin ardından ikinci bir güdü doğmakta ve bu doğan ikinci güdü kişinin sürücü yönü ile ilgisiz olabilmektedir.

Örneğin toplumun itibarını kazanmak için çalışan bir kişinin, bu amaçla belirli bir kariyer planı yapıp, üniversiteden mezun olmaya çalışması, birinci derece bir koşulu oluşturur ve ilk seviyedeki güdü olarak yorumlanabilirken.

Kişinin bu güdüyü tatmininden yani mezun olmasından sonra tamamen farklı bir yöne yönelerek örneğin itibardan daha çok para kazanmayı tercih etmesi veya evlenerek eşinin tercihlerini kendi tercihlerinin önüne geçirmesi, ilk baştaki toplumsal itibar sürücüsünün yerine farklı bir sürücü koyması olarak görülebilir.

Sürücü teorisi bu ve benzeri durumları açıklamada yetersiz kalmaktadır.

Daha basit bir örnek ise yeme güdüsünden verilebilir.

Örneğin bir kişinin açlığını gidermek için yemek yemesinin ardından, yemeğin tadını çok beğenerek bir sonraki seferde aç olmadığı halde haz için yemek yemesi sürücü teorisinin dışına çıkan bir örnektir.

 

Özendirme Teorisi:

Ödül temelli olarak motive edici unsurların oluşturulmasının hedeflendiği teoridir.

Ödüller maddi veya maddi olmayan şekilde düzenlenebilir.

Yapılan çalışmalar, ödüllerin hemen verilmesinin daha etkili olduğunu göstermiştir.

Bu sayede istenen ve özendirilen eylem ile ödül arasında doğrudan ilişki kurulma süresi kısalmakta ve etki artmaktadır.

Tekrar eden eylem-ödül ilişkileri ise kişide bir davranış şekli oluşturmaktadır .

Özendirme teorisinde destekçi yaklaşım önemli bir rol oynar.

Buna göre herhangi bir fiili takip eden her karşılık bir destekçidir ve destekçiler, artan destekçi ve azalan destekçi olmak üzere iki grupta toplanabilir.

Artan destekçiler, bir olayın sonrasında, daha önceki destekçiye göre daha sık veya daha büyük olarak gelen destekçilerdir.

Azalan destekçiler ise tam tersi anlamında sıklıkta veya büyüklükte azalan destekçilerdir.

Bir desteğin olumlu destek olup azalan olmasının da olumsuz destek olarak sonuçlanması mümkündür.

Buna göre azalan destekçilerin olumsuz etki yapabildiği görülmüştür.

Bu sayede fiilin karşılığında ödül veriliyor olmasına rağmen, ödül değerini yitirmektedir.

Azalan destekçilerin önemli bir özelliği, içsel veya dışsal olma özelliğinden bağımsız olarak olumsuz anlamda etki etmesidir.

Yani kaynak açısından motivasyonun içsel veya dışsal olması önemli olmamakta, her durumda azalan destekçinin etkisi olumsuz anlamda görülebilmektedir.

Ayrıca ödül üzerinde kişisel bir algı olduğu da bulunmuştur.

Yani aynı ödül, herkes için aynı değerde olmadığı gibi herkes için farklı anlamlara da gelmektedir.

Ayrıca sürücü teorisine göre özendirme teorisinde negatif destekçileri “azalan destekçi” olarak adlandırmak daha doğrudur.

Sürücü teorisinde negatif destekçiler, bir olumsuzluğun kaldırıldığı ve bu sayede motive gücü oluşturduğu durumlar için kullanılmaktadır.

Örneğin bir kişinin açlık gibi bir olumsuz durumu, yemek yiyerek ortadan kaldırması için yemeğe duyulan motivasyonun “negatif destekçi” olması durumuna karşılık, özendirme teorisinde bu durum pozitif destekçi olarak adlandırılırken, bu destekçideki azalmalar, örneğin her öğünde daha az yemek verilmesinin “negatif destekçi” olarak adlandırılması söz konusudur.

Bu anlamda iki kavramın İngilizcedeki karışıklığının Türkçeye taşınmaması için, özendirme teorisindeki destekçilere “azalan destekçi” isminin verilmesi daha doğru görülmektedir.

 

Kaçış-Arama Çatallanma Modeli:

Bu modelde, kaçış ve arama arasındaki hareketlerin insan kararları üzerindeki etkisi modellenmektedir.

Örneğin bir kişinin eşi ile yaşadığı problemlerden kaçmak için kitap okumayı tercih etmesi bir kaçış yaklaşımıdır.

Bununla birlikte kişinin okuduğu kitabın bir roman olması veya kişinin bilgi seviyesini arttıran bir akademik kitap olması kişinin araması  ile ilgilidir.

Kişi kendi aramasına göre kararlarını yönlendirmektedir.

Genelde kaçışlar kişisel özellikler göstermekte olup kişinin tek başına verdiği kararların bir neticesi iken, aramalar kişinin etrafı ile birlikte oluşmaktadır.

Örneğin bir kişinin bir problemi çözmek için arkadaşlarına danışması bir arama örneğiyken, kişinin iş yerindeki problemlerden dolayı istifa etmesi bireysel bir harekettir.